Το ρήμα , συζυγίες, χρόνοι, διαθέσεις, χρονική βαθμίδα, ποιόν ενέργειας ,Γλώσσα Α Γυμν, Ενότητα 5

Νεοελληνική Γλώσσα Α Γυμνασίου Ενότητα 5

Το ρήμα, συζυγίες, χρόνοι, διαθέσεις, χρονική βαθμίδα, ποιόν ενέργειας

Tο ρήμα:

• εκφράζει μια ενέργεια ή μια κατάσταση, • είναι το βασικό στοιχείο κάθε πρότασης γύρω από το οποίο οργανώνεται το μήνυμα που μεταδίδεται με την επικοινωνία,   • ανήκει στη ρηματική φράση, στην οποία παίζει τον κυρίαρχο ρόλο.

             Εκτός από το ρήμα, στη ρηματική φράση μπορεί να ανήκουν ουσιαστικά ή επίθετα (δηλαδή ονοματικές φράσεις που θα είναι αντικείμενα του ρήματος ή κατηγορούμενα του υποκειμένου ή του αντικειμένου) ή επιρρήματα ή επιρρηματικές φράσεις που θα δίνουν μια επιπλέον πληροφορία σχετικά με τον χρόνο, τον τρόπο, τον τόπο κτλ. της ενέργειας του ρήματος.

 Όπως τα ουσιαστικά, έτσι και τα ρήματα έχουν δύο αριθμούς: ενικό και πληθυντικό.

Τα ρήματα όμως δεν έχουν πτώσεις (όπως τα ουσιαστικά), αλλά έχουν πρόσωπα: πρώτο, δεύτερο και τρίτο πρόσωπο σε κάθε αριθμό (ενικό και πληθυντικό).

Tο ρήμα αποτελείται από το θέμα και την κατάληξη

Π.χ   γράφ-ω

     Γράφ-εις

 Φωνές, συζυγίες, αποθετικά  : Με βάση τις καταλήξεις χωρίζουμε τα ρήματα σε δύο συζυγίες: στην α' συζυγία ανήκουν τα ρήματα που έχουν κατάληξη -ω, ενώ στη β' ανήκουν όσα έχουν κατάληξη -ώ.

 Με βάση πάλι την κατάληξη, τα ρήματα χωρίζονται σε δύο φωνές: την ενεργητική (ρήματα σε -ω ή -ώ) και την παθητική (ρήματα σε -μαι).

Η ενεργητική φωνή περιλαμβάνει το σύνολο των ρηματικών τύπων που στο πρώτο ενικό πρόσωπο της οριστικής του ενεστώτα έχουν κατάληξη -ω, π.χ. θέλω, ζω.Η παθητική φωνή περιλαμβάνει το σύνολο των ρηματικών τύπων που στο πρώτο ενικό πρόσωπο της οριστικής του ενεστώτα έχουν κατάληξη -μαι, π.χ. γελιέμαι, μιμούμαι, μοιράζομαι, χαίρομαι.

Πολλά ρήματα έχουν ρηματικούς τύπους και στις δύο φωνές, π.χ. κλείνω – κλείνομαι. Υπάρχουν και ρήματα που έχουν τύπους μόνο σε μία φωνή. Τα ρήματα που έχουν μόνο παθητική φωνή ονομάζονται αποθετικά, π.χ. έρχομαι, γίνομαι.

Πολλά ρήματα σχηματίζουν και τις δύο φωνές, ενώ κάποια άλλα μόνο μία από τις δύο, π.χ. φτάνω, έρχομαι, πηγαίνω 

◗ Κάθε φωνή έχει δύο συζυγίες.

◗ Η δεύτερη συζυγία κάθε φωνής χωρίζεται σε δύο τάξεις, όπως φαίνεται στο παρακάτω σχήμα:

Φωνή	Ενεργητική   -ω	Παθητική   -μαι
Συζυγία Τάξη Καταλήξεις	α'   -ω γράφω β' α'  -άω, -ώ αγαπάω,-ώ β'  -ώ μπορώ	α'  -ομαι λέγομαι β' α'  -ιέμαι αγαπιέμαι β'  -ούμαι οδηγούμαι

·         ΠΡOΣOΧΗ: Oι παραπάνω διακρίσεις αφορούν τη μορφή μόνο και όχι τη σημασία του ρήματο

Διάθεση  :   είναι μια ιδιότητα του ρήματος με την οποία φαίνεται αν το υποκείμενο ενεργεί ή παθαίνει ή απλώς βρίσκεται σε μια δεδομένη κατάσταση. Οι διαθέσεις είναι τέσσερις: η ενεργητική, η παθητική, η μέση και η ουδέτερη.

• Υπάρχουν ρήματα τα οποία έχουν ενεργητική σημασία, φανερώνουν δηλαδή ότι το υποκείμενο κάνει κάτι, ενεργεί, π.χ. τρέχω, παίζω. Τα ρήματα αυτά έχουν ενεργητική διάθεση και βρίσκονται συνήθως στην ενεργητική φωνή. Τα παιδιά παίζουν.
• Υπάρχουν ρήματα τα οποία έχουν παθητική σημασία, φανερώνουν δηλαδή ότι το υποκείμενο «παθαίνει» κάτι, δέχεται το αποτέλεσμα μιας ενέργειας, π.χ. τραυματίζομαι, χτυπώ. Τα ρήματα αυτά έχουν παθητική διάθεση και βρίσκονται συνήθως στην παθητική φωνή.
•  Υπάρχουν ρήματα τα οποία φανερώνουν ότι το υποκείμενο είναι ο δράστης και ο δέκτης μιας ενέργειας, δηλαδή κάνει κάτι και ταυτόχρονα δέχεται το αποτέλεσμα της ενέργειας αυτής, π.χ. χτενίζομαι, αγκαλιάζομαι. Τα ρήματα αυτά έχουν μέση διάθεση και βρίσκονται συχνά στην παθητική φωνή.
•  Υπάρχουν ρήματα τα οποία φανερώνουν ότι το υποκείμενο βρίσκεται απλώς σε μια κατάσταση, ούτε ενεργεί ούτε παθαίνει κάτι, π.χ. κοιμάμαι, κάθομαι. Τα ρήματα αυτά έχουν ουδέτερη διάθεση.

ΠPOΣOXH: Oι διαθέσεις αφορούν τη σημασία του ρήματος.

◗ Χρόνο ονομάζουμε την τοποθέτηση ενός γεγονότος, μιας ενέργειας ή κατάστασης σε ένα σημείο του χρονικού άξονα (παρελθόν, παρόν, μέλλον).

◗ Στην ελληνική γλώσσα υπάρχουν οχτώ χρόνοι που μπορούν να χωριστούν σε ομάδες ανάλογα με τη χρονική βαθμίδα (παρελθόν, παρόν, μέλλον) στην οποία τοποθετούνται.

◗ Για να αναφερθούμε σε κάτι που έγινε στο παρελθόν μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε κυρίως:

• τον παρατατικό, με τον οποίο μπορούμε να δώσουμε έμφαση στη διάρκεια ή την επανάληψη μιας ενέργειας,
• τον αόριστο, με τον οποίο παρουσιάζουμε ένα γεγονός συνοπτικά, χωρίς να μας ενδιαφέρει η διάρκειά του, αλλά το ίδιο το γεγονός,
•  τον υπερσυντέλικο, με τον οποίο αναφερόμαστε σε ένα γεγονός που έχει γίνει πριν από ένα άλλο,
• τον παρακείμενο, για να συνδέσουμε ένα γεγονός που έχει γίνει στο παρελθόν και τα αποτελέσματά του φτάνουν στο παρόν.

◗ Από τους παραπάνω χρόνους, ο παρατατικός και ο αόριστος μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να αναφερθούμε στο ίδιο γεγονός, έχουν όμως μια σημαντική διαφορά που έχει να κάνει με την οπτική γωνία που επιλέγει κάθε φορά ο ομιλητής ή ο συγγραφέας: αν ενδιαφέρεται δηλ. να τονίσει τη διάρκεια ή την επανάληψη (παρατατικός) ή την απλή δήλωση μιας ολοκληρωμένης πράξης (αόριστος). Αυτή τη διαφορά την ονομάζουμε ποιόν ενέργειας.

π.χ. – Χθες διάβαζα τρεις ώρες. - Χθες διάβασα τρεις ώρες.

ΧΡΟΝΙΚΗ BΑΘΜΙΔΑ
ΠΑΡΕΛΘΟΝ	ΠΑΡΟΝ	ΜΕΛΛΟΝ	ΠΟΙΟΝ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ
παρατατικός	ενεστώτας	εξακολουθητικός μέλλοντας	μη συνοπτικό (εξακολουθητικό)
αόριστος		συνοπτικός μέλλοντας	συνοπτικό
υπερσυντέλικος		συντελεσμένος μέλλοντας	συντελεσμένο
παρακείμενος

 Τα ρήματα που συνδέουν το υποκείμενο με το κατηγορούμενο λέγονται συνδετικά.

◗ Εκτός από το ρήμα είμαι συνδετικά ρήματα είναι και όσα έχουν παρόμοια σημασία: γίνομαι, φαίνομαι, μοιάζω, παραμένω, θεωρούμαι, διορίζομαι, εκλέγομαι κτλ.

 Τα συνδετικά ρήματα χρησιμοποιούνται πολύ συχνά στην περιγραφή προσώπων, αντικειμένων, καταστάσεων κτλ., επειδή με αυτό τον τρόπο μπορούμε να προβάλουμε την ιδιότητα αυτού που περιγράφουμε, η οποία αποτελεί συγχρόνως και νέα πληροφορία.

Παράγωγα ρήματα:   Λέξεις από τις οποίες παράγονται ρήματα

•άλλα ρήματα.

π.χ. γράφω > διαγράφω 

•ονόματα (ουσιαστικά ή επίθετα).

π.χ. αγκαλιά > αγκαλιάζω

•άκλιτες λέξεις, κυρίως επιρρήματα, αλλά και επιφωνήματα, προθέσεις, λέξεις που δηλώνουν φωνές των ζώων (ηχομιμητικές λέξεις).

π.χ. συχνά > συχνάζω

Η παραγωγή ρημάτων γίνεται με τους εξής τρόπους:

με τα προθήματα (αυτά που μπαίνουν μπροστά από το θέμα) παράγονται ρήματα από άλλα ρήματα π.χ ανα + φέρω =αναφέρω.

με τα επιθήματα (αυτά που μπαίνουν μετά το θέμα) παράγονται ρήματα από ονόματα και άκλιτα μέρη του λόγου (επιρρήματα, επιφωνήματα κ.α ) π.χ Θυμώνω (Θυμ[ός]-ωνω)

Το ρήμα στην αφήγηση:

 Το αφηγηματικό κείμενο εμπεριέχει δράση και εξέλιξη και επομένως αξιοποιεί πολύ το ρήμα.

◗ Αναλυτικότερα, χρησιμοποιεί κυρίως ρήματα δράσης, π.χ. πάω να τρέξω να κυνηγήσουμε  και έκφρασης σκέψεων και συναισθημάτων, π.χ. κι εκείνος θύμωσε....

 Όταν στην αφήγηση εξιστορούμε γεγονότα που συνέβησαν στο παρελθόν, τα ρήματα που χρησιμοποιούμε βρίσκονται συνήθως σε παρελθοντικούς χρόνους (αόριστο και παρατατικό).

◗ Μερικές φορές όμως χρησιμοποιούνται κι άλλοι χρόνοι, όπως ο ενεστώτας ή ακόμα και ο μέλλοντας, για να γίνει η αφήγηση πιο ζωντανή και να έρθoυν τα γεγονότα πιο κοντά στη χρονική στιγμή της αφήγησης.

Ασκήσεις:

1)        Να βάλετε τα ρήματα στο σωστό χρόνο:

έχουμε διασκεδάσει , θα κόψω, θα έχω ρίξει,  τρέχεις , έχει διορθωθεί, θα γράφουμε , έντυνα, είχαμε χαθεί, θερίζει, είχα σκάψει, θα τιμωρηθώ, βαφόταν, θα έχει γραφτεί , έγραψα, έφτιαχνα, θα πληρώνουν, θα κόβεται, ωριμάσατε

Ενεστ	Παρατ	Αόρ	Εξακ Μελλ	Στιγμ Μέλλ	Παρακ	Υπερσυντ	Συντ Μελλ

2. Να ξαναγράψετε τις παρακάτω προτάσεις μεταφέροντας τα ρήματα στους χρόνους που σας δίνονται:

 α. Είχε γίνει ολόκληρη συζήτηση για αυτό το θέμα. Ενεστ

β. Θα σου στείλω χρήματα. Παρατατ

γ. Μου δανείζεις το ποδήλατό σου; Εξακολ. Μέλ

δ. Ο πατέρας διάβασε την εφημερίδα. Παρατατ

ε. Ετοιμάζεστε για ταξίδι; Παρατατ

στ. Η μητέρα καθάρισε το σπίτι. Παρακείμ

ζ. Φοβούνται πολύ τα αεροπλάνα. Αόριστ

3. Στα παρακάτω ρήματα να βρείτε τη φωνή:

 α. Η βροχή ποτίζει τα χωράφια.

β. Ο Γιάννης στηρίχτηκε σε μια καρέκλα για να μην πέσει.

 γ. Δεν ενδιαφέρεσαι για τίποτα.

δ. Η αποθήκη καταστράφηκε από την πυρκαγιά.

 ε. Όλη την ώρα διψάει και πίνει ασταμάτητα νερό.

στ. Αυτό το σπίτι πουλιέται σε πολύ καλή τιμή.

 ζ. Η Ρένα χορεύει και τραγουδάει υπέροχα.

 η. Κάντε ησυχία! Τα παιδιά κοιμούνται.

θ. Τα χιόνια έλιωσαν ήδη στα βουνά.

 ι Ο Πέτρος εργάζεται σκληρά για να συντηρήσει την οικογένεια του.

 4. Στα παρακάτω ρήματα να βρείτε τις διαθέσεις και τις φωνές τους:

 α. Η αδελφή μου ντύνεται αυτή τη στιγμή. (…………………………)

β. Στενοχωρήθηκα πολύ με την αποτυχία του. (………………………….)

 γ. Έσπασα ένα ποτήρι (…………………….) και η μητέρα με μάλωσε (…………………………)

δ. Πάγωσαν τα χέρια μου από το πολύ κρύο (……………………………)

 ε. Όλη την ώρα παραπονιέται (………………………) ότι πεινάει (…………………………….)

στ. Παραδέχτηκε (………………………….) μπροστά σε όλους ότι με εκμεταλλεύτηκε (……………………….)

5. Τα παρακάτω ρήματα να τα μεταφέρετε στην άλλη φωνή ,κρατώντας χρόνο και πρόσωπο:

Χτυπάτε, ευχαριστιέσαι, τρυπάτε, παρακολουθείσαι, επιχειρεί, καθοδηγούμαι, αγνοούνται, πουλώ

6)Να βρεις τα κατηγορούμενα των παρακάτω προτάσεων και να σημειώσεις τι είναι το καθένα (ουσιαστικό, επίθετο, κτλ.)

• Ο Γιώργος είναι δασολόγος.

 • Οι εθελοντές έγιναν χίλιοι.

• Εσύ φαίνεσαι κουρασμένος.

• Το σύνθημα ήταν εμπρός.

 • Το περιβόλι είναι του γείτονα.

7. Να βρείτε από ποιες λέξεις παράγονται και με ποιο επίθημα τα παρακάτω ρήματα:

 στεγάζω, ελαφρύνω, νοστιμεύω, κακαρίζω, πληγώνω, ξαφνιάζω, προβάρω

 8. Να εντοπίσετε στο παρακάτω απόσπασμα τα συνδετικά ρήματα και να βρείτε τα υποκείμενα και τα κατηγορούμενα που συνδέουν:

«Η“ Εποχή των παγετώνων” είναι κωμική ταινία κινουμένων σχεδίων σε σκηνοθεσία Κρις Γουέτζ (2002). Πρόκειται για ψηφιακά επεξεργασμένο καρτούν, με χρήση computer animation. Η συνέχεια της ταινίας (“Η Εποχή των παγετώνων 2: Η Απόψυξη”) προβλήθηκε στις αίθουσες τον Απρίλιο του 2006. Υπόθεση: Η ταινία εκτυλίσσεται στην εποχή των παγετώνων. Ήρωες είναι ο Μάνι, ένα μαλλιαρό μαμούθ και ο Σιντ, ένας γιγάντιος βραδύποδας. Στην πορεία της μετανάστευσής τους προς το Νότο, βρίσκουν εγκαταλελειμμένο ένα μωρό παιδί και αποφασίζουν να το επιστρέψουν στους γονείς του, παρ’ όλο που οι τελευταίοι είναι έτοιμοι να τους εξοντώσουν με τα όπλα τους».

Οι ασκήσεις από: eu-mathein.gr