Ονοματική - ρηματική φράση , ουσιαστικά , επίθετα Γλώσσα Α Γυμνασίου

Ενότητα 4 θεωρία

Ονοματική- ρηματική φράση

Ουσιαστικά  Επίθετα

     Σε κάθε κείμενο κύριο συστατικό – βασική μονάδα αποτελεί η πρόταση. Κάθε πρόταση αποτελείται από δύο βασικά μέρη. Στο ένα μέρος κεντρική λέξη είναι το ουσιαστικό, ενώ στο άλλο μέρος το ρήμα. Το ένα μέρος λοιπόν λέγεται ονοματική φράση, ενώ το άλλο ρηματική φράση.

                               ΟΦ                                                       ΡΦ

Π.χ. Το ένα στα δέκα Ελληνόπουλα   /είναι παχύσαρκο.

            Η ονοματική φράση μπορεί να έχει απλή μορφή (π.χ. άρθρο + ουσιαστικό = Τα παιδιά) ή διευρυμένη μορφή (π.χ. άρθρο + επίθετο + ουσιαστικό = Τα υγιή άτομα). Η διευρυμένη μορφή της ονοματικής φράσης μπορεί να περιέχει οποιοδήποτε άλλο μέρος του λόγου που μπορεί να λειτουργήσει ως συμπλήρωμα ή προσδιορισμός του ουσιαστικού (π.χ. αριθμητικό, επίθετο ή και ολόκληρη πρόταση = Οι μικροί αφράτοι κεφτέδες, που τρίβονται αμέσως στο στόμα και λιώνουν).

     Η ρηματική φράση είναι ο συνδυασμός του ρήματος με τα συμπληρώματα και τους προσδιορισμούς του (π.χ. ……είναι παχύσαρκο). Μια ονοματική φράση μπορεί να είναι μέρος μιας ρηματικής

               ΟΦ                                                                       ΟΦ

π.χ. Το υπουργείο υγείας/ συνέταξε διατροφικές οδηγίες.

 Η ονοματική φράση έχει πολλές λειτουργίες στις προτάσεις. Συγκεκριμένα, λειτουργεί ως:

·         Υποκείμενο του ρήματος, δηλαδή μία λέξη ή φράση που δηλώνει ποιος ενεργεί ή δέχεται μια ενέργεια ή βρίσκεται σε μια κατάσταση π.χ. Πολλοί γονείς δε διαφωνούν  .  

·         Αντικείμενο, δηλαδή το πρόσωπο ή το πράγμα στο οποίο μεταφέρεται η ενέργεια του υποκειμένου ενός ρήματος π.χ. Το υπουργείο υγείας συνέταξε διατροφικές οδηγίες.

·         Κατηγορούμενο (του υποκειμένου) π.χ. Το 1 στα 10 Ελληνόπουλα είναι παχύσαρκο.

·         Ύστερα από πρόθεση π.χ. Λόγια κάποτε πικρά με τη γλύκα στο στόμα.

·         Συμπλήρωμα ενός ουσιαστικού (=άλλης ονοματικής φράσης) σε πτώση γενική π.χ. Περιεργάζομαι την παράταξη των γλυκισμάτων.

  Τα ουσιαστικά ανάλογα με το γένος τους χωρίζονται σε αρσενικά, θηλυκά και ουδέτερα. Άλλες φορές όμως το φυσικό γένος ενός ουσιαστικού ταυτίζεται και άλλες όχι με το γένος που έχει στη γραμματική! (γραμματικό γένος). Για παράδειγμα, το ουσιαστικό «το αγόρι» έχει φυσικό γένος αρσενικό, αλλά έχει γραμματικό γένος ουδέτερο, ενώ το ουσιαστικό «ο μάγειρας» έχει φυσικό και γραμματικό γένος αρσενικό.

Τα ουσιαστικά έχουν δύο αριθμούς, τον ενικό και τον πληθυντικό, και κλίνονται και σχηματίζουν τύπους σε 4 πτώσεις (ονομαστική, γενική, αιτιατική, κλητική).

 Η ονομαστική είναι η πτώση που απαντά στο ερώτημα ποιος, ποια, ποιο ενεργεί ή παθαίνει κάτι ή βρίσκεται σε μια κατάσταση που δηλώνει το ρήμα.

Η γενική είναι η πτώση που απαντά στο ερώτημα τίνος (ποιου, ποιας, ποιου;).

 Η αιτιατική είναι η πτώση που απαντά στο ερώτημα τι (ποιον, ποια, ποιο;).

 Η κλητική είναι η πτώση με την οποία απευθύνουμε πρόσκληση ή προσφώνηση σε κάποιον, κάποια, κάτι.

 Τα ουσιαστικά διακρίνονται σε δύο μεγάλες κατηγορίες, τα δικατάληκτα (έχουν δύο διαφορετικές καταλήξεις, δύο στον ενικό και δύο στον πληθυντικό) και τα τρικατάληκτα (έχουν τρεις διαφορετικές καταλήξεις, τρεις στον ενικό και τρεις στον πληθυντικό).  

Παράλληλα, τα δικατάληκτα διακρίνονται σε ισοσύλλαβα (όλες οι πτώσεις έχουν ίδιο αριθμό συλλαβών) και ανισοσύλλαβα (ορισμένες πτώσεις έχουν μία επιπλέον συλλαβή).

 Τρικατάληκτα: φίλος φίλου φίλο φίλοι φίλων φίλους

έξοδος εξόδου έξοδο έξοδοι εξόδων εξόδους

 Δικατάληκτα ισοσύλλαβα: μαθητής μαθητή μαθητή μαθητές μαθητών μαθητές

ημέρα ημέρας ημέρα ημέρες ημερών ημέρες

δώρο δώρου δώρο δώρα δώρων δώρα

 Δικατάληκτα ανισοσύλλαβα: παππούς παππού παππού παππούδες παππούδων παππούδες απόφαση απόφασης απόφαση αποφάσεις αποφάσεων αποφάσεις

στόμα στόματος στόμα στόματα στομάτων στόματα

Επίθετα:

Το επίθετο μπορεί να προσδιορίζει ένα ουσιαστικό και να του δίνει μία (μόνιμη) ιδιότητα. Σε αυτή την περίπτωση λέμε ότι λειτουργεί ως επιθετικός προσδιορισμός. Αυτός ο προσδιορισμός είναι στο ίδιο γένος, στην ίδια πτώση και στον ίδιο αριθμό με το ουσιαστικό.

     ΕΠΙΘ. ΠΡΟΣΔ.

 Π.χ. Τα παιδικά χρόνια

 Ως προς την κλίση των επιθέτων, μερικές βασικές κατηγορίες τους είναι:

                        Αρσενικό                      Θηλυκό                                   Ουδέτερο

Καλός	Καλή	Καλό
Νότιος	Νότια	Νότιο
Ταχύς   παχύς	Ταχεία   Παχιά	Ταχύ   παχύ
ακριβής	ακριβής	ακριβές
καφετής	καφετιά	καφετί
ζηλιάρης	ζηλιάρα	ζηλιάρικο

Παραγωγή-σύνθεση

παράγωγες λέξεις

 Νέες λέξεις μπορούν να παραχθούν, όταν στο θέμα της αρχικής λέξης προστίθεται μία νέα διαφορετική κατάληξη, που λέγεται παραγωγική κατάληξη ή επίθημα : π.χ. παιδί+παραγωγική κατάληξη -ακι→ παράγωγη λέξη παιδάκι

Σύνθετες λέξεις

Δημιουργούνται με δύο τρόπους:

α' τρόπος: Ενώνονται τα θέματα δύο απλών λέξεων, π.χ. παχύσαρκο: από τις λέξεις παχύ: που είναι το α' μέρος (πρώτο συνθετικό) της νέας λέξης σάρκα: που είναι το β' μέρος (δεύτερο συνθετικό) της νέας λέξης.

β' τρόπος: Αριστερά από το θέμα της αρχικής λέξης προστίθεται ένα πρόθημα, όπως μια αρχαία πρόθεση ή το στερητικό α- (που δηλώνει άρνηση): π.χ. τροφή +αρχαία πρόθεση διά → σύνθετη λέξη διατροφή π.χ. φθαρτός +στερητικό πρόθημα: α- → σύνθετη λέξη: άφθαρτος. Τα προθήματα αυτά ονομάζονται και αχώριστα μόρια, γιατί δε συναντώνται κατά κανόνα μόνα τους στον λόγο. Βλ. και στη Γραμματική.

 Ασκήσεις:

1)Στις παρακάτω περιόδους να εντοπίσετε τους επιθετικούς προσδιορισμούς και να βρείτε τις περιπτώσεις όπου ο επιθετικός προσδιορισμός λειτουργεί ως ουσιαστικό.

 α) Ήταν λογικός άνθρωπος και έπαιρνε συνετές αποφάσεις.

β) Εντυπωσίαζε το πολυγωνικό σχήμα του κτιρίου.

 γ) Δεν κάνει να τρως γρήγορα το πρωινό σου.

δ) Οι ασημένιες λαβές των όπλων λαμπύριζαν στον ήλιο.

ε) Το χαρακτηριστικό της περιοχής μας είναι η φιλοξενία.

 στ) Βάλε τα άπλυτα στο πλυντήριο.

ζ) Αντιμετωπίζει πολλά προβλήματα τελευταία.

η) Κάθε μέρα επισκέπτεται το πατρικό του.

θ) Τα απογεύματα πίνει ελληνικό και τον συνοδεύει με γευστικά κουλούρια.

2) Να χωρίσετε τα παρακάτω ουσιαστικά σε τρικατάληκτα και δικατάληκτα και τα δικατάληκτα σε ισοσύλλαβα και ανισοσύλλαβα.

 Πράγμα, μυαλό, πύργος, κουζίνα, πλανήτης, έδεσμα, σάλτσα, συνταγή, έρωτας, απάντηση, πόλη, καφές, πρόβλημα, άνθρωπος, ψήφος, μέθοδος.

3) Να μεταφέρετε τα ουσιαστικά στον άλλο αριθμό, στην πτώση που βρίσκονται.

την περίοδο, του παππού, το γεύμα, οι διασημότητες, τη συνοδεία, των φαγητών, η ένταση, την ψήφο, ο διάδρομος, της παράστασης, των κοριτσιών, το βέλος, των αισθήσεων, τις αίθουσες, των κρεάτων, ο γραμματέας, οι πράξεις.

4)  Να σχηματίσετε τη γενική ενικού και πληθυντικού των παρακάτω ουσιαστικών.

Άτομο, επίπτωση, κουρέας, τέρας, συνήθεια, γλώσσα, αγόρι, κανόνας, τραγουδιστής, αλεπού, παράγοντας, κομήτης, καλαμπόκι, βαρκάρης, επιθυμία, αφέντης, κήρυκας.

5) Στις παρακάτω φράσεις να μεταφέρετε τα ουσιαστικά στον άλλο αριθμό όπου είναι δυνατό.

 Η εξέταση του μαθητή, το δώρο των Χριστουγέννων, η ανάγκη της επιχείρησης, η φιλοξενία του οικοδεσπότη, ο αγώνας του εργάτη, η παράμετρος του προβλήματος,  το σφύριγμα του διαιτητή, η επιθυμία του ταξιδιώτη, η μέθοδος του εκπαιδευτικού.

6) Να συμπληρώσετε τα γένη των επιθέτων που λείπουν.

Ο ελεύθερος, η έντιμη, το μοντέρνο, ο αστείος, το σπάνιο, ο φρέσκος, το γλυκό, η βαριά, ο ελαφρύς, το θρασύ, το ταχύ, ο πορτοκαλής, ο ζηλιάρης,  επιμελής, ο κακοήθης, ο ενδιαφέρων, το πολύ.

7)Να κλιθούν τα παρακάτω ονοματικά σύνολα.

 Η βαθιά λίμνη, ο επιμελής μαθητής, το επικερδές επάγγελμα, ο μακρύς δρόμος.

8) Να συμπληρώσετε τα κενά.

…………………………..(σαφής) προθέσεις

…………………………….. (πολύς) ζέστη

…………………………(επίτιμος) προσκεκλημένοι

..…………………. (βραχώδης) μέρη

………………………..(επιεικής) ανθρώπου

 ………………………(βαθύς) νερά

9) Στις παρακάτω παράγωγες λέξεις να εντοπίσετε τα προθήματα ή τα επιθήματα.

 Ξεγράφω, γυναικούλα, αναδάσωση, άκαρδος, πρόσκληση, πτυχιούχος, βασιλεία, φούρναρης, διωγμός, τρυφερότητα, εξυπνάδα, ελαιώνας.

 Οι ασκήσεις από:

https://www.slideshare.net › chavalesnick