Προσδιορισμοί ομοιόπτωτοι ετερόπτωτοι. Αρχαία ελληνικά (θεωρία-ασκήσεις).

Τα είδη των προσδιορισμών  Οι προσδιορισμοί διακρίνονται σε ονοματικούς, που προσδιορίζουν τους ονοματικούς όρους μιας πρότασης (Υ, Α, Κ), και σε επιρρηματικούς, που προσδιορίζουν το ρήμα ή άλλα ρηματικά στοιχεία μιας πρότασης (απαρέμφατα και μετοχές), καθώς και άλλους επιρρηματικούς προσδιορισμούς

προσδιορισμοί	ονοματικοί	κατηγορίες		είδη	παραδείγματα
		ομοιόπτωτοι		παράθεση	Κῦρος, ὁ Περσῶν βασιλεύς, τῷ ἀδελφῷ αὑτοῦ ἐμάχετο.
				επεξήγηση	Ὁ κοινός ἰατρός σε θεραπεύσει, χρόνος.
				επιθετικός	Μετεῖχομεν ὑμῖν ἱερῶν τῶν σεμνοτάτων.
				κατηγορηματικός	Πᾶσαν ὑμῖν τήν ἀλήθειαν ἐρῶ (= θα πω)
		ετερόπτωτοι		σε γενική	Σωκράτης ἦν σοφώτατος Ἀθηναίων
				σε δοτική	Σύμμαχοι Λακεδαιμονίοις ὑπάρχομεν.
				σε αιτιατική	Σκόπει πῶς ἄν βελτίω τήν ψυχήν γένοιο.
		μορφές		σημασίες	παραδείγματα
	επιρρηματικοί	α. επιρρήματα β. πλάγιες πτώσεις γ.επιρρηματικές μετοχές δ. δευτ. επιρρ. προτάσεις ε. εμπρόθετες φράσεις στ. απαρέμφατα ζ. επιρρ. κατηγορούμενα η. προληπτικά ή του αποτελέσματος κατηγορούμενα		τόπος	Ἐνταῦθα Κύρου βασίλεια (= ανάκτορα) ἦν.
				χρόνος	Τῇ πρώτῃ ἡμέρᾳ ἀφίκοντο ἐπί τόν ποταμόν.
				τρόπος, μέσο, όργανο, συνοδεία	Πάτριον (= είναι πατροπαράδοτο) ἡμῖν ἐκ τῶν πόνων τας ἀρετάς κτᾶσθαι.
				ποσό	Πόσου (= με ποια αμοιβή) διδάσκει Εὔηνος;
				αιτία, σκοπός, αποτέλεσμα	Λιμῷ ἀπέθανον (αιτία)
				αναφορά	Εὖ ἔχω τό σῶμα καί τήν ψυχήν.
				όρος ή προϋπόθεση	Ἔφασαν ἀποδώσειν τούς νεκρούς, ἐφ’ ᾧ (= υπό τον όρο) μή καίειν τας οἰκίας.
				εναντίωση, παραχώρηση	Εὐλαβοῦ (= να φυλάγεσαι από) τάς διαβολάς, κἄν ψευδεῖς ὦσιν.
				βεβαίωση ή άρνηση	Οὐ γάρ δή σύ γ’ ἦσθα ναυβάτης ἡμῖν.
				δισταγμός ή πιθανότητα	Ἴσως οὖν εἴποιμεν ἄν τοῦτο.

Ασκήσεις

1. Να βρείτε τους κύριους όρους και τους προσδιορισμούς στις παρακάτω προτάσεις και να χαρακτηρίσετε τους προσδιορισμούς (ονοματικοί ή επιρρηματικοί).

 α. Κῦρος, ὁ βασιλεύς, ἐμάχετο  Δαρείῳ.

β. Μιμηταὶ τῶν προγόνων βουλόμεθα γενέσθαι.

γ. Ἡ Πάραλος ἔπλευσε εἰς τὰς Ἀθῆνας βοηθήσουσα.

δ. Ὀλίγοι τῶν ἀνθρώπων σοφοί εἰσι.

ε. Λέγω ὑμῖν πᾶσαν τὴν ἀλήθειαν.

στ. Οἱ ἱατροὶ ὠφέλιμοι τοῖς ἀνθρώποις εἰσί.

 ζ. Χαίρω ὅτι εὐδοκιμεῖς.

η. Ἀθηναῖοι παρεσκευάζοντο πρὸς ναυμαχίαν.

θ. Θεραπεύσει σε ὁ κοινὸς ἱατρός, χρόνος.

 ι. Κῦρος ὡρμᾶτο ἀπὸ Σάρδεων ἐπὶ Μίλητον.

 ια. Τῇ πρώτῃ ἡμερᾳ ἀφίκοντο εἰς Σάμον.

Ομοιόπτωτοι ονοματικοί προσδιορισμοί

Οι ομοιόπτωτοι ονοματικοί προσδιορισμοί προσδιορίζουν ονοματικούς όρους σε μια επαυξημένη πρόταση συμφωνώντας με αυτούς στο γένος, στον αριθμό και στην πτώση.

επιθετικός

Προσδίδει μια μόνιμη ιδιότητα στον όρο τον οποίο προσδιορίζει. Συνήθως είναι έναρθρος. Καταχρηστικά λογίζεται ως επιθετικός προσδιορισμός οτιδήποτε βρίσκεται ανάμεσα σε ένα άρθρο και το ουσιαστικό που αυτό συνοδεύει, π.χ. οἱ κάτωθεοί. Ως επιθετικοί προσδιορισμοί χρησιμοποιούνται: επίθετα, επιθετικές μετοχές, αντωνυμίες και αριθμητικά. π.χ. Εἶχον δέ πάντες κράνη χαλκᾶ καί χιτῶνας φοινικοῦς (= κατακόκκινους). (επίθετα)  Λύσανδρος τά ὑπάρχοντα χρήματα Κύρῳ ἀπέδωκεν. (επιθετική μετοχή)  Ἡ δέ ἄλλη φάλαγξ ἐν τῷ δεξιῷ ἦν. (αντωνυμία)  Ὁ Ἀσωπός δύο μέν παῖδας εἶχεν, εἴκοσι δέ θυγατέρας. (αριθμητικά) Ὁ ἐνθάδε σύλλογος ἀρχή γενήσεται τοῖς Ἕλλησιν τῆς πρός ἀλλήλους φιλίας. (επίρρημα και εμπρόθετη φράση που περιέχονται μεταξύ άρθρου και ουσιαστικού)

κατηγορηματικός

Προσδίδει μια παροδική ιδιότητα στον όρο τον οποίο προσδιορίζει. Δεν έχει άρθρο, ενώ το ουσιαστικό που προσδιορίζεται από αυτόν συνήθως έχει (π.χ. Τέμνω τό δένδρον τῷ πελέκει ὀξεῖ.) Τα επίθετα πᾶς, ἅπας, ὅλος, ἄκρος, μέσος, ἔσχατος, μόνος και οι αντωνυμίες αὐτός και ἕκαστος, όταν δε συνοδεύονται από άρθρο, λειτουργούν ως κατηγορηματικοί προσδιορισμοί (Αν συνοδεύονται από άρθρο, εκλαμβάνονται ως επιθετικοί προσδιορισμοί).  π.χ. Ἡ τῶν ἡγεμόνων ἀδικία ὅλην τήν πόλιν βλάπτει.

παράθεση	Προσδίδει ένα ήδη γνωστό κύριο γνώρισμα στον όρο (συνήθως ουσιαστικό) τον οποίο προσδιορίζει. Βρίσκεται συνήθως μετά τον όρο τον οποίο προσδιορίζει. Συνήθως είναι ουσιαστικό. Σπανιότερα ουσιαστικοποιημένο επίθετο, επιθετική μετοχή ή αναφορική πρόταση.  π.χ. Δήμητρος καί Περσεφόνης, τῆς θυγατρός, λαμπρόν ἱερόν ἐν Ἐλευσῖνι ἦν.
επεξήγηση	Διασαφηνίζει τη σημασία του όρου (συνήθως ουσιαστικού) τον οποίο προσδιορίζει. Βρίσκεται συνήθως μετά τον όρο τον οποίο προσδιορίζει. Συνήθως είναι ουσιαστικό. Σπανιότερα αντωνυμία ή και δευτερεύουσα πρόταση.  π.γ. Μεγίστου κακοῦ ἀπηλλάγησαν, πονηρίας.

Ασκήσεις

Να εντοπίσετε και να αναγνωρίσετε τους ομοιόπτωτους ονοματικούς προσδιορισμούς των παρακάτω προτάσεων.

 - Ἁλέξανδρος, ὁ βασιλεὺς, ὠνομάσθη μέγας.

- Μόνοι οἱ θεοὶ ἄνευ λύπης διάγουσιν.

- Βασιλεύει ἐν Ἅδῃ ὁ ἀδελφὸς τοῦ Διὸς, Πλούτων.

- Τὸν Μιλήσιον λῃστήν, Θεόπομπον, Λύσανδρος εἰς Λακεδαίμονα ἔπεμψεν.

-Ὅμηρος, ὁ ποιητής, Ἕλλην ἦν.

- Λυκοῦργος λιτότητα ἠξίου παρὰ πάντων Λακεδαιμονίων.

- Ὁ μέλας ζωμὸς τροφὴν τοῖς Λακεδαιμονίοις παρεῖχε.

- Ἀστυάγης Κῦρον, τὸν τῆς θυγατρὸς υἱόν, καλῷ ἱματίῳ ἐνέδυσεν.

- Οἱ ἐχθροὶ κατέκαυσαν τὰς ναῦς ἐρήμους.

 -Κατέλαβον τὴν Ἀλεξάνδρειαν, πόλιν μεγάλην καὶ πολυάνθρωπον.

 - Κῦρος ἐπὶ τὸν ἀδελφὸν, Ἀρταξέρξην, ἐπορεύετο.

- Περικλῆς ἐγένετο μαθητὴς τούτων, Ἀναξαγόρου καὶ Δάμωνος.

 - Ὁ κοινὸς ἱατρὸς θεραπεύσει σε, χρόνος.

 - Δημοσθένης, ὁ ρήτωρ, καὶ Πλάτων, ὁ φιλόσοφος, Ἀθηναῖοι ἦν.

 - Ἄλκηστις μόνη ἠθέλησεν ὑπὲρ τοῦ αὑτῆς ἀνδρὸς ἀποθανεῖν.

Ετερόπτωτοι ονοματικοί προσδιορισμοίΟι ετερόπτωτοι ονοματικοί προσδιορισμοί προσδιορίζουν ονοματικούς όρους σε μια επαυξημένη πρόταση, αλλά, αντίθετα από ό,τι συμβαίνει με τους ομοιόπτωτους, δε βρίσκονται στο ίδιο γένος, αριθμό και πτώση με αυτούς. Ως ετερόπτωτοι ονοματικοί προσδιορισμοί λειτουργούν οι πλάγιες πτώσεις (γενική, δοτική και αιτιατική).

ετερόπτωτοι ονοματικοί προσδιορισμοί σε γενική

κτητική: Δηλώνει τον κτήτορα του ονοματικού όρου τον οποίο προσδιορίζει.  π.χ. Ἡ ἀρετή τῶν Σπαρτιατῶν ὁμολογουμένη ἐστίν. του δημιουργού: Δηλώνει τον δημιουργό του ονοματικού όρου τον οποίο προσδιορίζει.  π.χ. τά ἔπη τοῦ Ὁμήρου. διαιρετική: Δηλώνει το σύνολο στο οποίο ανήκει ή από το οποίο προέρχεται ο ονοματικός όρος τον οποίο προσδιορίζει.  π.χ. Τῷ ἡμίσει τοῦ δόρατος ἐμάχετο. της ύλης: Δηλώνει το υλικό από το οποίο είναι κατάσκευασμένος ο ονοματικός όρος τον οποίο προσδιορίζει.  π.χ. ξίφος σιδήρου. του περιεχομένου: Δηλώνει το περιεχόμενο του ονοματικού όρου τον οποίο προσδιορίζει, ο οποίος είναι συνήθως μια περιληπτική έννοια.  π.χ. ταμιεῖον (= αποθήκη) σίτου. της ιδιότητας: Δηλώνει συνήθως μέγεθος, ηλικία, κοινωνική τάξη και συνοδεύεται από αριθμητικό.  π.χ. Ἐνταῦθα δή προσάγουσιν τῷ βασιλεῖ παῖδα καλόν ὀκτώ ἐτῶν. της αξίας: Δηλώνει την αξία του ονοματικού όρου τον οποίο προσδιορίζει. Συντάσσεται συνήθως με επίθετα όπως: ἄξιος, ἀνάξιος, ὠνητός.  π.χ. Τἀκείνοις πεπραγμένα ἄξια θανάτου ἐστί. της αιτίας: Δηλώνει την αιτία της οποίας αποτέλεσμα είναι ο ονοματικός όρος τον οποίο προσδιορίζει. Συντάσσεται συνήθως με επίθετα όπως: αἴτιος, ὑπεύθυνος, ἔνοχος, εὐδαίμων.  π.χ. Τούτων αἴτιος Χαιρεφῶν ἐστι. συγκριτική: Συντάσσεται με συγκριτικό βαθμό επιθέτου ή επιρρήματος και δηλώνει το πρόσωπο ή το πράγμα με το οποίο συγκρίνεται ο ονοματικός όρος τον οποίο προσδιορίζει.  π.χ. Μή τοίνυν ὑμεῖς χείρους γένησθε Φιλίππου. αντικειμενική / υποκειμενική: Συντάσσεται με ουσιαστικά και επίθετα και δηλώνει το αντικείμενο ή το υποκείμενο της ενέργειας την οποία εκφράζει το ομόρριζο με αυτά τα ονόματα ρήμα (συνήθως τέτοια ονόματα σημαίνουν: μνήμη, φροντίδα, συμμετοχή, εμπειρία, εξουσία και τα αντίθετά τους).  π.χ. Μιμηταί τῶν προγόνων βουλόμεθα γενέσθαι: γενική αντικειμενική  Ἔριδες θεῶν πράγματα παρέχουσι (= προκαλούν βάσανα) βροτοῖς (= στους θνητούς): γενική υποκειμενική

ετερόπτωτοι ονοματικοί προσδιορισμοί σε δοτική

της αναφοράς: Δηλώνει σε τι αναφέρεται ο ονοματικός όρος τον οποίο προσδιορίζει.  π.χ. Οἱ Ἀθηναῖοι ὁπλῖται ἐρρωμενέστατοι ταῖς ψυχαῖς ἦσαν. αντικειμενική: Συντάσσεται με ουσιαστικά και επίθετα που συγγενεύουν ετυμολογικά με ρήματα που παίρνουν το αντικείμενο τους σε δοτική, όπως αυτά που σημαίνουν: ομοιότητα, ωφέλεια, φιλία, υποταγή και τα αντίθετά τους.  π.χ. Οἱ πονηροί ἀλλήλοις ὅμοιοί εἰσιν. (Οἱ πονηροί ὁμοιάζουσιν ἀλλήλοις.)

ετερόπτωτοι ονοματικοί προσδιορισμοί σε αιτιατική

της αναφοράς: Δηλώνει σε τι αναφέρεται ο ονοματικός όρος τον οποίο προσδιορίζει.  π.χ. Κῦρος ἦν ἀγαθός τά πολεμικά.

Παρατήρηση

Για τη διάκριση της γενικής υποκειμενικής / αντικειμενικής τρέπουμε την προσδιοριζόμενη λέξη σε ομόρριζο ρήμα σύμφωνα με το νόημα και παρατηρούμε εάν το πρόσωπο ή το πράγμα που βρίσκεται σε γενική ενεργεί ή δέχεται ενέργεια, 
π.χ. Μιμηταί τῶν προγόνων βουλόμεθα γενέσθαι > Μιμούμεθα τούς προγόνους (αντικείμενο) -> γενική αντικειμενική. 
Ἔριδες θεῶν πράγματα παρέχουσι βροτοῖς > Οἱ θεοί ἐρίζουσι (υποκείμενο) -> γενική υποκειμενική. 
Οἱ πονηροί ἀλλήλοις ὅμοιοί εἰσιν > -> δοτική αντικειμενική.

Να βρείτε στα επόμενα παραδείγματα τους ετερόπτωτους προσδιο ρισμούς, την πτώση στην οποία εκφέρονται και τη σημασία τους.

 1) Τοῦτο μαρτυρεῖ ὁ λόγος τῶν ποιητῶν.

2) Ἡ πόλις ἡμῶν ἐτίμα καὶ τότε τοὺς ἀγαθούς.

3) Λύσανδρος παρέπλει εἰς Λάμψακον, σύμμαχον τῶν Ἀθηναίων.

 4) Ἱππεῖς ὠφέλιμοι τῷ στρατεύματί εἰσιν.

5) Πολλοὶ τῶν μάντεων τυφλοὶ ἦσαν.

6) Ὁ Περικλέους πατὴρ νικητὴς τῶν Περσῶν ἐγένετο ἐν Μυκάλῃ.

 7) Οἱ ναῦται τοῦ πλοίου κομίζουσιν ὑφάσματα μετάξης καὶ ἀγγεῖα πηλοῦ.

8) Κῦρος ἦν καλὸς (= ωραίος) τὸ εἶδος (= ως προς την εμφάνιση) καὶ φιλάνθρωπος τὴν ψυχήν.

 9) Σωκράτης εὐπειθὴς (= υπάκουος) τοῖς ἄρχουσιν ἦν.

10) Ἡ γυμναστικὴ ἐστὶ λαμπρὰ ἄθλησις τοῦ σώματος καὶ τοῦ πνεύματος.

11) Ὀρέστης φίλος καὶ σύμμαχος τῷ Πυλάδῃ ἦν.

12) Εἰσὶ ὲν τῇ οἰκίᾳ πολλοὶ πίθοι (=πιθάρια) οἶνου.

13) Πωλοῦσιν ἐν τῇ ἀγορᾷ σῖτον χιλίων δραχμῶν.

 14) Ἀρταξέρξης ἦν πρεσβύτερος Κύρου.

Εμπρόθετοι επιρρηματικοί προσδιορισμοί

Οι εμπρόθετοι επιρρηματικοί προσδιορισμοί αποτελούνται από μία πρόθεση και ένα όνομα (ή μια αντωνυμία) σε πλάγια πτώση. 
π.χ. Ὑπέρ τῆς πατρίδος ἐπολέμησαν. 
Κατ’ ἐμοῦ ταῦτα εἶπεν. 

Στα παραπάνω παραδείγματα ο εμπρόθετος επιρρηματικός προσδιορισμός «ὑπέρ τῆς πατρίδος» δηλώνει την υπεράσπιση και προσδιορίζει το ρήμα «ἐπολέμησαν», ενώ ο εμπρόθετος επιρρηματικός «κατ’ ἐμοῦ» δηλώνει την εχθρική διάθεση και προσδιορίζει το ρήμα «εἶπεν».

Οι εμπρόθετοι επιρρηματικοί προσδιορισμοί δηλώνουν πληθώρα επιρρηματικών σχέσεων, όπως: 

		στάση	Κῦρος δέ ἔχων τούς ἑαυτοῦ (= τους δικούς του) ὡρμᾶτο ἀπό Σάρδεων καί ἐξελαύνει διά τῆς Λυδίας (= δια μέσου της Λυδίας) σταθμούς τρεῖς παρασάγγας εἴκοσι καί δύο ἐπί τόν Μένανδρον (= πρός τον Μένανδρο) ποταμόν.
τόπο		κατεύθυνση
		απομάκρυνση
		διά μέσου
χρόνο			Μετά δέ ταῦτα οὐ πολλῷ ὕστερον Εὔβοια ἀπέστη (= αποστάτησε) ἀπό Ἀθηναίων.
τρόπο			Διά λόγου (= με τα λόγια) μανθάνει.
αιτία			Διά τήν ἀρετήν (= χάρη στην ανδρεία) ἀθάνατον μνήμην κατέλιπον.
σκοπό			Οἱ δ’ Ἀθηναῖοι παρεσκευάζοντο πρός ναυμαχίαν (= για να ναυμαχήσουν).
αναφορά			Εἴπωμεν περί εἰρήνης.
εναντίωση			Οἱ πολέμιοι τάς σπονδάς παρά τούς ὅρκους λύουσι.
υπεράσπιση			Ὑπέρ καλλίστων καί μεγίστων ἀγωνιζόμεθα.
μέσο / όργανο			Ὁρῶμεν διά τῶν ὀφθαλμῶν.
συνοδεία			Κόνων σύν ναυσίν εἴκοσιν εἰς Σάμον ἔπλευσεν.

Στις παρακάτω προτάσεις να εντοπίσετε τους εμπρόθετους επιρρηματικούς προσδιορισμούς και να δηλώσετε τη σημασία τους.

1. Ἐβουλεύοντο περὶ τῆς σωτηρίας.

 2. Μακάριοι εἰσὶν οἱ πολεμήσαντες ὑπὲρ τῆς πατρίδος.

 3. Οἱ ἐχθροὶ ἀπεχώρησαν διὰ θαλάσσης.

 4. Ἐτελεύτησεν ἐκ τοῦ τραύματος.

5. Ἀλέξανδρος ἐξεστράτευσεν εἰς Ἀσίαν.

6. Πολλοὶ ἔπραξαν παρὰ τὰς ἐντολάς.

7. Δι’ αἵματος ὁ Δράκων τοὺς νόμους ἔγραψεν.

 8. Πολλοὶ τῶν ρητόρων ἐκ Σικελίας ἦλθον.

Ασκήσεις από το:

http://users.sch.gr/panosloupasis/