Σχήματα λόγου, εκφραστικά μέσα, ύφος, γλώσσα κειμένου Λογοτεχνία Γυμνασίου

Σχήματα λόγου

   Τα  σχήματα λόγου, αποτελούν γλωσσικές ιδιορρυθμίες που προκύπτουν συνήθως από τη χρήση συντακτικών σχημάτων και σημασιών διαφορετικών από τα συνηθισμένα. Τα πιο συχνά σχήματα λόγου είναι τα εξής:

Σχήματα σύμφωνα με τη θέση των λέξεων:

υπερβατό: Το σχήμα υπερβατό  δημιουργείται, όταν παρεμβάλλονται μία ή περισσότερες λέξεις ανάμεσα σε δύο λέξεις που έχουν στενή λογική και συντακτική σχέση μεταξύ τους, π.χ.

 Η νίκη των συμμαχικών δυνάμεων παρά τον μεγάλο αριθμό των νεκρών ήταν σπουδαία.

(αντί: Η νίκη των συμμαχικών δυνάμεων ήταν σπουδαία παρά τον μεγάλο αριθμό των νεκρών.)

π.χ. Ο διευθυντής εφάρμοσε τους ισχύοντες από τους νόμους κανονισμούς.

χιαστό:Το σχήμα χιαστό δημιουργείται όταν προφέρονται δύο όροι με αντίστροφη σειρά, π.χ.

 Όταν σε βλέπω χαίρομαι, λυπούμαι όταν σε χάσω

 κύκλος:  Το σχήμα κύκλος δημιουργείται, όταν μια πρόταση ή μια περίοδος ή ένας στίχος ή μια στροφή ή ακόμη  κι ένα ποίημα αρχίζει και τελειώνει με την ίδια λέξη ή με τον ίδιο στίχο, π.χ.Σταθείτε αντρείοι σαν Έλληνες και σαν Γραικοί σταθείτε  (Δημοτικό)

 Πρωθύστερο: Όταν αναφέρουμε πρώτη μια πράξη ή μια έννοια για να την τονίσουμε, ενώ θα έπρεπε να ακολουθεί και να προηγείται μια άλλη σχετική. Π.χ. «Mπήκε ο Mάης με τα τριαντάφυλλα κι ο Aπρίλης με τα ρόδα».

παρονομασία ή παρήχηση:  Το σχήμα παρονομασία ή παρήχηση δημιουργείται, όταν γράμματα ή συλλαβές ή λέξεις ομόηχες τοποθετούνται η μια κοντά στην άλλη, π.χ. τυφλὸς τά τ᾽ ὦτα τόν τε νοῦν τά τ᾽ ὄμματ᾽ εἶ .  Σοφοκλής, «Οιδίπους Τύραννος», 371

ασύνδετο:  σχήμα ασύνδετο δημιουργείται, όταν παραθέτουμε όμοιους όρους μιας πρότασης ή όμοιες προτάσεις, χωρίς να βάζουμε ανάμεσά τους κάποιο σύνδεσμο, αλλά τα ενώνουμε με κόμμα, π.χ.

  Ήχος συρτός, συλλογιστός, συνέρημος...Κική Δημουλά: «Τα Πάθη της Βροχής»

αντίθεση - οξύμωρο:  Το σχήμα αντίθεση - οξύμωρο δημιουργείται, όταν παρατίθενται δύο εντελώς διαφορετικά μεταξύ τους πράγματα ή έννοιες, π.χ. Αυτός ο κόσμος ο μικρός, ο μέγας. Οδυσσέας Ελύτης: «ΑΞΙΟΝ ΕΣΤΙ»

Σχήματα σύμφωνα με τη σημασία των λέξεων:

  Μεταφορά: Όταν χρησιμοποιούνται λέξεις ή φράσεις με σημασία διαφορετική από την κυριολεκτική τους, αλλά με κάποια μικρή ή μεγάλη ομοιότητα με αυτή, π.χ. Η Ρία έγινε καπνός.

π.χ.  φύλλο δέντρου, φύλλο χαρτιού, φύλλο πόρτας.

Συνεκδοχή: Όταν χρησιμοποιείται το ένα αντί για τα πολλά όμοια, το μέρος ενός συνόλου αντί για το σύνολο (και αντίστροφα), η ύλη αντί για το προϊόν που παράγεται από αυτήν ή εκείνο που παράγει αντί για εκείνο που παράγεται, π.χ. Ο Κρητικός είναι πάντα υπερήφανος (αντί οι Κρητικοί).

Μετωνυμία: Υπάρχει όταν χρησιμοποιείται:(α) το όνομα του δημιουργού αντί για το δημιούργημά του, για π.χ. «Διάβασε τον Όμηρο» (αντί: τα έπη του Ομήρου).(β) το όνομα του εφευρέτη αντί για την εφεύρεση, π.χ. «Τον σκότωσε με ένα γκρα» (=με όπλο από κείνα που εφηύρε ο Γκρα)(γ) αυτό που περιέχει κάτι αντί για το περιεχόμενό του και αντίστροφα, π.χ. «Τόνε ζηλεύει η χώρα» (=οι κάτοικοι της χώρας).(δ) το αφηρημένο αντί για το συγκεκριμένο και αντίστροφα π.χ.«Ντροπή στα νιάτα να προσβάλλουν τα γεράματα» (οι νέοι, τους γέρους).

Αλληγορία: Μια μεταφορική έκφραση που κρύβει νοήματα διαφορετικά από εκείνα που φανερώνουν οι λέξεις της. Για παράδειγμα, «Τ΄ άσπρισε τα γένια του ο Αϊ – Νικόλας (=χιόνισε του Αγίου Νικολάου).«Οχ! σαν της είπα έτσι, άναψε ο γιαλός και κάηκαν τα ψάρια» (=έγινε έξαλλη από το θυμό της).

  Ειρωνεία:  Όταν χρησιμοποιούνται λέξεις ή φράσεις που δηλώνουν στην ουσία αντίθετη σημασία από αυτή που δίνεται με τη λέξη, π.χ. Θύμωσε πολύ μαζί του και του τα είπε κομψά (δηλ. με άκομψα, υβριστικά λόγια).

Ευφημισμός: Ο ευφημισμός είναι ο έπαινος, το εγκώμιο αλλά και η ονομασία κάποιου δυσάρεστου όρου ή γεγονότος με επαινετική λέξη. Δηλαδή στον ευφημισμό συνήθως χρησιμοποιούμε μια λέξη ή μια έκφραση στη θέση μιας άλλης, επειδή θεωρείται λιγότερο αρνητική, δυσοίωνη , επιθετική ή χυδαία από αυτήν που αντικαθιστά. Για παράδειγμα, λέμε γλυκάδι αντί ξύδι.

 Υπερβολή: Όταν χρησιμοποιούνται λέξεις ή φράσεις που ξεπερνούν και το πραγματικό, π.χ. Να υψώσουμε όλοι τη φωνή μας, να φτάσει έως τον ουρανό.« Στο έμπα χίλιους έκοψε, στο έβγα δυο χιλιάδες».

  Παρομοίωση: Όταν συσχετίζεται ένα πρόσωπο ή πράγμα ή μια έννοια με κάτι πολύ γνωστό, με σκοπό να τονιστεί μια ιδιότητα που υπάρχει και στα δύο, π.χ. Το σπίτι του Παπαδόπουλου είναι σαν πύργος.

 Προσωποποίηση: Όταν χρησιμοποιούνται λέξεις ή φράσεις με τις οποίες αποδίδονται ανθρώπινες ιδιότητες σε μη ανθρώπινα όντα, π.χ. Κάθε πρωί ο ήλιος χαμογελάει στους ανθρώπους.

 Αναδίπλωση:  Όταν μια λέξη ή φράση επαναλαμβάνεται αμέσως, π.χ. Οι φίλοι μας θα έρθουν σήμερα, σήμερα θα φύγουν. 

Αποσιώπηση : Αποσιώπηση υπάρχει όταν ο λόγος σταματά επειδή ο ομιλητής δεν θέλει να συνεχίσει (είτε από άγνοια είτε από συγκίνηση είτε για έμφαση) και τη θέση του παίρνουν αποσιωπητικά (….).

Ασύνδετο: Παραθέτουμε όρους ή προτάσεις χωρίς συνδέσμους. Αυτό το σχήμα δίνει στο λόγο ζωηρότητα, κίνηση, παλμό. Για π.χ. «Έτσι, η γλώσσα παύει να είναι έκρηξη, άναμμα σκέψης και συναισθήματος, παύει να είναι περιπέτεια, παύει να είναι έκφραση του φορέα της, παύει να είναι επικίνδυνη για την εξουσία και το σύστημα».

 Έλλειψη: Όταν παραλείπονται λέξεις ή φράσεις που μπορούν να εννοηθούν εύκολα από τα συμφραζόμενα, π.χ. –Ποιος θέλει να μιλήσει; –Η Ιφιγένεια (εννοείται θέλει να μιλήσει).

Έμφαση : Σε αυτό το σχήμα του λόγου ένα στοιχείο τονίζεται πολύ, ώστε ο αναγνώστης να το προσέξει με κάθε τρόπο.

Επανάληψη : Είναι το σχήμα λόγου στο οποίο μία έννοια εμφανίζεται δύο (ή περισσότερες) φορές είτε αυτούσια είτε λίγο διαφοροποιημένη. Δίνεται για λόγους έμφασης. Για παράδειγμα «Τραγούδησε, τραγούδησε, τραγούδησέ μου, κόρη».

Κλιμακωτό: Οι έννοιες παρουσιάζονται σε ακολουθία είτε αύξησης είτε μείωσης. Για παράδειγμα, «Ακούω κούφια τα τουφέκια, ακούω σμίξιμο σπαθιών, ακούω ξύλα, ακούω πελέκια, ακούω τρίξιμο δοντιών».

   Πλεονασμός: Όταν χρησιμοποιούνται περισσότερες λέξεις από όσες χρειάζονται για να αποδοθεί ένα νόημα, π.χ. Η Σμαρώ πάλι ξαναήρθε.

Ρητορική ερώτηση: Είναι η ερώτηση που διατυπώνεται απλώς ως σχήμα λόγου και όχι για να απαντηθεί, καθώς η απάντησή της είτε είναι αυτονόητη είτε εντελώς περιττή. Η ρητορική ερώτηση έχει σκοπό να προβληματίσει τον αναγνώστη και να τον οδηγήσει στο υπονοούμενο συμπέρασμα του πομπού.

Άστοχα ερωτήματα: Υποβάλλεται μία ερώτηση, κατόπιν γίνεται προσπάθεια να δοθεί απάντηση και αφού απορρίπτεται αυτή η απάντηση, ακολουθεί η δήλωση για το γεγονός. Για παράδειγμα:

Γιατί είναι μαύρα τα βουνά και στέκουν βουρκωμένα;

Μην άνεμος τα πολεμά; μήνα βροχή τα δέρνει;

Κι ουδ΄ άνεμος τα πολεμά, κι ουδέ βροχή τα δέρνει,

Μόνο διαβαίνει ο Χάροντας…

Νόμος των τριών: Ο λογοτέχνης  κρατάει για το τέλος το πιο σημαντικό, ακολουθώντας τον αυξητικό νόμο του τρίτου και καλύτερου. Συναντάται συχνά στα δημοτικά τραγούδια. Για παράδειγμα,  «Του Κώστα (το άλογο) τρώει τα σίδερα, του Αλέξη τα λιθάρια και του μικρού Βλαχόπουλου τα δέντρα ξεριζώνει.»

Εκφραστικά μέσα:

 

 Τα εκφραστικά μέσα είναι μια γενική κατηγορία με πολλές υποκατηγορίες.

Τα σχήματα λόγου είναι κάτι πολύ συγκεκριμένο: "παιχνίδια" με τις λέξεις π.χ. παρομοίωση, μεταφορά, επαναφορά, κλιμακωτό σχήμα, πρωθύστερο σχήμα, υπαλλαγή κ.τ.λ. Είναι δηλαδή μια υποκατηγορία.

Tα σχήματα λόγου, η χρήση πολλών επιθέτων, το είδος του λεξιλογίου που χρησιμοποιεί  ένας λογοτέχνης(π.χ. ιδιωματικό, λόγιο, καθημερινό),η στίξη που επιλέγει(θαυμαστικό ,ερωτηματικό, αποσιωπητικά..) ,τα πρόσωπα των ρημάτων(η χρήση του β΄ ενικού προσώπου στα ποιήματα δίνει τόνο διδακτικό), ο ιστορικός ενεστώτας (ζωντάνια στη διήγηση),  ο διάλογος(εξασφαλίζει τη ζωντάνια στο κείμενο),οι λέξεις ή φράσεις που δημιουργούν εικόνες οπτικές, ηχητικές, οσφρητικές, η χρήση αντωνυμίας αντί ονόματος, αποτελούν κάποια από  τα εκφραστικά  του μέσα(=το σύνολο των μέσων που χρησιμοποιούνται στη λογοτεχνική έκφραση).

Ύφος

 Είναι ο ιδιαίτερος τρόπος µε τον οποίο χρησιμοποιεί κάποιος τη γλώσσα αξιοποιώντας τα ποικίλα µέσα που αυτή προσφέρει, για να περάσει µε τον καλύτερο τρόπο το µήνυµά του. Το ύφος εξαρτάται από την επικοινωνιακή περίσταση του λόγου, τον τόπο, το χρόνο, τα πρόσωπα.

 Για παράδειγμα !Το ύφος μπορεί να είναι....

Απλό, λιτό, οικείο- Λεξιλόγιο καθηµερινό και κατανοητό,

Ζωντανό, γλαφυρό, παραστατικό, λογοτεχνικό -Ευθύς λόγος, διάλογος, χρήση παραδειγµάτων και σχηµάτων λόγου

 Επίσηµο/ τυπικό/ σοβαρό  - γ΄ ρηµατικό πρόσωπο, παθητική σύνταξη

Χιουµοριστικό Το κείµενο περιέχει στοιχεία που προκαλούν το γέλιο.

   Ειρωνικό - Λέξεις ή φράσεις που κοροϊδεύουν πρόσωπα και καταστάσεις, χρήση εισαγωγικών ή θαυµαστικών, υπαινιγµοί.

Λαϊκό  -Λέξεις ή φράσεις που ανήκουν στην αργκό, στη γλώσσα του περιθωρίου ή σε διαλέκτους.

Λόγιο    Λέξεις που προέρχονται από την καθαρεύουσα ή την αρχαία ελληνική.

Επιστημονικό  - Ειδικό λεξιλόγιο (ορολογία).

Προφορικό   Λέξεις ή φράσεις που χρησιμοποιούνται συνήθως στον καθημερινό προφορικό λόγο.

Διδακτικό, προτρεπτικό- Χρήση υποτακτικής ή προστακτικής.

Η  γλώσσα του κειμένου.

Εξετάζουμε:

- αν είναι κυριολεκτική, μεταφορική, ποιητική

- τη σαφήνεια και την ακρίβεια της γλώσσας

- το λεκτικό και εκφραστικό πλούτο

- τα σημεία στίξης

- το ύφος 

Μπορεί να είναι: απλή – λιτή,   φυσική ,   θυμίζει προφορικό λόγο,            

κυριολεκτική – αναφορική , σύνθετη σύνταξη,  μικρο-μακροπερίοδος λόγος,

 μεταφορική - ποιητική ,πλούσια εκφραστικά σχήματα ,  λόγος διαυγής - σαφής ,  αναλυτικός ,με εξειδικευμένοι όρους,   ακριβόλογη έκφραση.

Πηγή:https://users.sch.gr/ipap/Ellinikos%20Politismos/eisodos.htm